Магілёў 1780х - вачыма нямецкага падарожніка

Прыгожае апісаньне горада ад нямецкага падарожніка Хрысьціяна Еронімуса Юстуса Шлегеля (Christian Hieronymus Justus Schlegel, 1752 - 1842), які шмат падарожнічаў па Расейскай імперыі напрыканцы 18га, пачатку 19га ст. і наведаў Магілёў напрыканцы 1780х.
Падарожныя нататкі былі выдадзеныя ў 2х тамамх у 1819 і 1823 гг.

Падарожжы ў шматлікія расейскія губрені ў гадах 178*, 1801, 1807 і 1815.
Другі том, Майнінген 1823г

Падарожжа цераз Дэрпт і частку Дэрптскага раёну па Пскоўскай, Полацкай і Магілёўскай губерням у 178* годзе.
Ст. 125

Магілёў
На 53° 54‘ шырыні і 48° 4‘ даўжыні.

   Гэты горад вядомы праз сустрэчу расейскай манархіні з рымскім імпэратарам Ёзафам Другім.
   Цэнтр горада, памер якога аднак не надта вялікі, мае цагляныя будынкі. А за валам, які яго акаляе, будынкі па большасьці драўляныя; часткай новыя і добра пабудаваныя, часткай старыя і дрэнныя. Новыя вуліцы па-за яго мяжой шырокія і прамыя: а старыя, якія засталіся, вузкія, крывыя і са шматлікімі паваротамі, будынкі на іх большай часткай дрэнныя і падобныя на полацкія. Увесь горад, які займае не малую плошчу, зноўку аточаны яшшчэ адным валам, ён аднак ніжэй за першы. Колькасьць жыхароў складае каля 10 000.

   У мяне была рэкамендацыя да тутэйшага генэрал-губэрнатара.
   Пан фон Пасек з вялікай ветлівасьцю заслуговае вялікі bon-sens. Ён аб’езьдзіў Англію, Галандыю і Нямеччыну. Акрамя францускай мовы ён таксама валодае нямецкай і сапраўды вельмі прывязаны да нашага народу.
   Я павінен пацьвердзіць, што пакуль я знаходзіўся тут, ён аказаў мне пашану пераважнай прыхільнасьці.
   Народнай школы тут яшчэ няма, аднак маецца сэмінарыя для будучых рускіх сьвятароў. Туташні рускі арцыбіскуп пабудаваў за свае грошы прыгожы будынак, у якім яна і знаходзіцца. Недалёка адтуль стаіць палац, у якім жывець ён сам: я нанёс яму свой візыт, і мяне не расчаравала знаёмства з гэтым паважаным чалавекам (* гэта быў старац прыкладна 80 гадоў).

   Было вельмі прымна накіравацца ў яго бібліятэку, якая складалася са шматлікіх прац грэцкіх і лацінскіх айцоў царквы і эксклюзыўных тэалагічных і філасоўскіх твораў. Сярод іх было шмат прац пратэстанцкіх багасловаў і філосафаў. Ён запэўніў, што гэтым творам ён надае пераважную вартасьць і пераняў з іх у сваю царкву столькі, колькі было магчыма. Талерантнасьць ніколі не можа дайсьці да той высокай ступені, якой яна дасягнула ў гэтага кіраўніка рускага сьвятарства.
   Я наведаў рускую імшу ў катэдральнай царкве. Імша была простая і пампезная. Простая ў сваёй унутранай сутнасьці, шыкоўная і бліскучая зьнешне. Там няма ніякіх гукаў скрыпкі, ніякіх асобных дыскантных галасоў, якія б мусілі прыцягваць увагу некалькіх тысяч чалавек. Усе стаяць поўныя глыбокай пашаны, ад старых да малых, і слухаюць сьпеў, малітву і ўсе тое, што яшчэ звычайна чытаецца. Два хора сьпевакоў, якія, здаецца, сьпяваюць толькі ў старажытнагрэцкай мадуляцыі, зьмяняюць адзін аднаго, а потым зноўку аб’ядноўваюцца – часам сьпявае некалькі дыскантных галасоў, ці нават дыскант і ценар, асабліва альт і бас, аднак напрыканцы ўсё зноўку сьцякаецца разам у адзін хор. Зьзяюць сотні сьвяцільнікаў: сьвятары маюць раскошныя строі, сьвецкія застаюцца сур’ёзнымі і адданымі; там няма ніякіх перашэптаў, ніякага баўленьня часу перасказам навінаў, што часам можна сустрэць у нашых цэрквах... Усе стаяць моўчкі з выразам глыбокай пашаны да свайго Бога на тварах.
   Адразу каля катэдральнай царквы знаходзіцца частка вала. З яго адкрываецца позірк на невымяральную прыгажосьць прыроды. Адна частка горада ляжыць пад валам, цалкам пабудаваная не вельмі добра, аднак трошкі схаваная ў сваім бязладзьдзі ад вачэй зялёнымі дрэвамі, што атачаюць шматлікія хаты... Дняпро велічна працякае каля горада вялікай дугой. Частка яго закрытая высокімі хмызамі; тут ён здаецца зьзяючай металёвай талеркай, якую паклалі сярод зеляніны, а там ён нібыта адлюстраваньне пакрытага цёмнымі хмарамі неба – на яго беразе ўзвышаюцца Бернардынскі кляштар, габрэйская сінагога і пара рускіх цэркваў, разам утвараючы сімвал туташняй талерантнасьці. Крыху туманным сонечным ранкам, калі даліна праглядаецца цалкам са сваімі лясамі і лугамі яшчэ трошкі выпараючымі сваю вільгаць, уся сцэна – зьяўляецца адным з найпрыгожых цудаў прыроды, якія я калісь бачыў.

   Нямецкі імпэратар, каб пацьвердзіць свае талерантныя настроі, заклаў першы камень у падмурак грэцкай царквы, а расейская манархіня вылучыла на гэтую будоўлю 100 000 рублёў. Плян гэтай царквы быў зроблены маладым русам, які вучыўся ў італьянскіх майстроў. Калоны звонку ствараюць прыгожую залу: інтэр’ер таксама мае калоны, якія трымаюць купал, з якога ўнутр падае сьвятло. Паколькі ўнутраныя сьцены мусяць быць пакрытыя штучным мармурам, то яны абяцаюць у будучым вялікую прыгажосьць. На гэты момант царква пакуль што зробленая толькі ў асноўных рысах. З Пецярбургу сюды адправілі італьянскага архітэктара, на якога пераклалі клопаты па яе канчатковаму завяршэньню.

   Мясцовы каталіцкі арцыбіскупа, Сестранцэвіч, мае надзвычай рэдкі духоўны талент і талерантныя настроі, менавіта пагэтаму Катарына і ўзьняла яго на гэтую пасаду, бо яна знайшла яго здольным ажыцьцявіць яе намеры. Палац, які яна загадала пабудаваць яму, каштуе 25 000 рублёў. На яго ўскладзены нагляд за ўсімі царкоўнымі справамі ўсіх каталіцкіх вернікаў ва ўсёй Расейскай Імпэрыі (* спачатку манархіня загадала яму прыехаць у Пецярбург і асабіста пазнаёмілася зь ім, і толькі потым яна перадала яму гэтую важную пасаду). У яго асобе я знайшоў вельмі асьвечанагя багаслова, які часткова пазбавіўся і яшчэ пазбаўляецца ад трызьненьня рымскіх забабонаў, а часткова старанна працуе над вялікай асьветай сваіх братоў па рэлігіі. Менавіта такога кіраўніка павінен мець каталіцкі паляк у Беларусі, калі яго сэрца схіляецца да міру з грэцкай царквой і іншымі прызнанымі ў расейскіх правінцыях хрысьціняскімі сэктамі. У польскія часы грэцкія біскупы нярэдка моцна перасьледваліся католікамі. Прапаведнікі іншых братоў па рэлігіі наогул не маглі там паказацца: усе яны адразу выклікалі абурэньне. Каталіцкі паляк цяпер думае зусім інакш, бо яму паказвае ўзор такая Сьветласьць і напаўняе яго сэрца талерантнымі гуманнымі настроямі.

   Якія вялікія магчымасьці мае кіраўнік вялікай рэлігійнай партыі! Звычайны чалавек значна больш падатлівы, чым здаецца. Яго трэба толькі прывабіць належным чынам, і калі пусьціць наперадзе кагосьці з рэпутацыяй і даверам, то ўсе адразу пайдуць за ім.
   Раней у мясцовых католікаў было шмат шарлатанскіх модаў, якія праз сваю безгустоўнасьць былі скасаваныя кіраўніком іх рэлігіі. У страсную пятніцу жанчыны і мужчыны ў цэрквах былі апранутыя ў тонкія льняныя строі, а людзі больш высокага рангу ў марлевыя, каб лепш ачуваць бізун, якім яны лупілі самі сябе за свае грахі. Цяпер ніхто больш не лупіць сябе публічна. Хто хоча рабіць гэта дома, можа рабіць, што пажадае. Аднак паколькі больш няма ніякага натоўпу гледачоў і разявакаў, то людзі закінулі і само гэтае дзеяньне.

   Хутка пасьля таго, як гэты край быў захоплены, у адной мясцовай каталіцкай царкве адбылася асаблівая падзея. Калмыкі раней ніколі не прысутнічалі на каталіцкай імшы. Цікаўнасьць прывяла іх у страсную пятніцу туды. Адзін з іх, як заўжды падпаясаны сваім канчуком (кароткі, скураны, шырынёй у 2 пальцы рамень), стаяў з іншыімі ў порціку і са зьдзіўленьнем назіраў, як усе апантана лупцуюць сябе. Ён памылкова вырашыў, што зробіць гэтым людзям паслугу, калі дапаможа ім. То ён пабег уніз, узяў свой канчук у дзьве рукі і так моцна ўдарыў першага на сваім шляху, які моцна лупіў сябе бізуном па сьпіне, што той паваліўся на зямлю. Распачаўся агульны хаос, аднак іншыя расейскія ваяры, якія былі паблізу, пасьпяшылі туды і пратлумачыўшы, які насамрэч намер меў той калмык, прадухілілі цяжкія наступствы, якія маглі яго чакаць. – Пасьля гэтага здарэньня, сьмехатворная сцэна лупцаваньня сьпіны ў каталіцкіх цэрквах Беларусі зьнікла назаўсёды. Я зычу кожнай цемрашальскай каталіцкай краіне тузіна гэткіх дабрачынных калмыкаў.
   Раней таксама і тут, як і ў іншых мясьцінах Польшчы, была мода, што на крыж вешалі жывога Езуса апранутага ў чырвоны плашч і насілі яго па вуліцам. – Ніхто не паверыў бы, што гэткая агідная цэрымонія можа недзе існаваць. Толькі вульгарныя папы маглі выдумаць падобнае для вульгарных людзей, і толькі ім яно магло спадабацца. – Таксама і гэтая цэрымонія была скасаваня іх біскупам.

   Вальтэр кажа ў сваім Traite sur la Tolerance:
   Monsieur de Noailles, Evenquo de Chalons, fit enlever et jetter au deu la pretendue Relique du saint nombril de Iesus Christ. Chalons lui fit un proces: mais il avoit du courage et de pitie, ex il parvint a faire croire aux Champenois, qu’on paurroit adorer Iesus Christ en esprit. //”Трактат аб цярпімасьці” Вальтэра. Вядома, што калі Ноайль, біскуп Шалонскі, загадаў прыбраць і кінуць у раку рэліквію – сьв. пупок Езуса Хрыста, то ўвесь горад Шалон паўстаў супраць яго. Але біскуп быў настолькі ж мужны, наколькі і пабожны, і ў яго атрымалася пераканаць шалонцаў, што можна служыць Езусу Хрысту ў духе (і вернасьці, не трымаючы яго пупка ў царкве).//
   Палякі ў Беларусі вольна далі свайму біскупу забраць іх агідныя забабоны: што стала для іх вялікім гонарам.
   Я быў вельмі шчасьлівы пазнаёміцца з генэралам, графам фон Мелін, пад началам якога стаяць войскі гэтай губерні. Гэта чалавек выбітнага, шляхетнага нораву; яго прыстойнасьць, хачу сказаць, амаль ня мае сабе роўных; яго гатоўнасьць служыць іншым і, наколькі магчыма, быць прыязным, гэта нешта незвычайнае і вартае найвысокай хвалы; то я магу сцьвярджаць, што побач з яго асобай я не раз быў сьведкам гэтых вялікіх упрыгожваньняў чалавечага сэрца. – Яго супруга (ад нараджэньня графіня Грабоўская) – пані найрэдкага розуму. Побач з ёй здаецца, нібыта раптам перамясьціўся ў зусім іншы рэгіён: такую высокую культуру можна сустрэць у ёй.
   Таксама мяне вядалі ў доме пані Салтыковай, які праз сваю раскошу і свой добры густ асабліва рэкамендаваны сярод замежнікаў. Сама пані праз розум і вытанчанасьць сваіх манэр надзвычай прыязная. У яе я бачыў партрэт намаляваны Ангелікай Каўфман у Рыме! Я ніколі б не паверыў, што сустрэну нешта ад гэтай мастачкі ў Магілёве. Аднак адна з найпершых расейскіх прыгажунь безумоўна вартая быць намаляванай такім майстрам. Якая зграбнасьць! Якая чароўнасьць! – Як прыцягвае яна ўсіх да сябе! Цэлае мора асалоды праплывае перад чалавекам: ён стаіць нібыта зачараваны перад ёй і не ў сілах адвесьці вачэй!

   Яе дочкі былі найлепшым чынам выхаваныя ў Пецербурзе і зьяўляюцца ўзорам для ўсіх маладых паненак губерні.
   Тут жывець прыкладна дваццаць немцаў, большасьць з якіх займаецца рамяством. У Шклове і ваколіцах немцаў прыкладна такая самая колькасьць.
   Перад тым як я пакіну Магілёў, я хачу яшчэ ўзгадаць маёнтак генэрал губернатара Пасека, які вельмі любіць нямецкую мову, гэты маёнтак ляжыць усяго ў 4 вёрстах адсюль і носіць назву Піпенберг. Ён знаходзіцца на ўзвышшы і мае перад сабой Дняпро. Пад ім і на іншым баку ракі раскінуліся лугі з алешынамі і вербамі, якія надзвычайна ўпрыгожваюць даліну. Адтуль адкрываецца краявід да самага Магілёва. На процілеглым баку і адразу наперадзе, позірк ахоплівае краявід больш чым на мілю. Гэта проста цудоўны від!

   Жылы дом быў выкананы па пляну аднаго італьняскага архітэктара ў гатычным стылі і каштуе звыш 30 000 рублёў. Яго інтэр’еры цудоўныя. Яшчэ ніколі я не бачыў маёнтка, дзе б усе ўпрыгожваньні і аздабленьні былі настолькі прыгожа і мілавідна разьмешчаныя на сваіх месцах і настолькі бездакорна. У залі стаіць бюст манархіні з белага мармуру. Мэбліроўка зробленая па апошняму густу. Усё, да дробязей, найлепшае, што толькі можна было здабыць. Пад Bel Etage зроблена нешта накшталт сутарэньня, каб улетку, калі надта сьпякотна, можна было з асалодай карыстацца асьвяжальнай прахалодай; на самым версе знаходзіцца спальня, чыя падлога падбітая конскім воласам і пакрытая дываном, дзеля таго каб, калі нехта ідзе, не турбаваць крокамі тых людзей, што знаходзяцца ўнізе.
   На ўезьдзе ў гэты маёнтак можна ўбачць прыгожы драўляны будынак у два паверхі; побач – трошкі назад – некалькі іншых гаспадарчых будынкаў, стайні для коней і г.д. Усё прыгожа пабудавана, аднак усё ж паколькі гэта толькі абслуговая забудова, яна большай часткай схаваная хмызамі.

   Побач з асноўным будынкам знаходзіцца прыгожы яловы гай – па якому пракладзеныя найпрыгожыя сьцежкі – яшчэ іншыя больш вузкія сьцежкі вядуць праз гушчар па схілу ўніз. У самым нізе знаходзіцца пячора, якая ўяўляе сабой саму прахалоду... Наверсе і на схілах маюцца найпрыгожыя газоны – па-за палацам знаходзіцца асобны дом з роспісамі al Fresco знутры і звонку, які часткова схаваны ад цікаўных вачэй хмызамі. Ва ўсіх гэтых пабудовах бачны геній гаспадара гэтага надзела. Яшчэ некалькі год таму ўсё гэта было пусткай, якая ня мела на сабе нічога акрамя калючага хмызьняку – а цяпер гэта адно з самых мілавідных месцаў, якія калісьці стварала рамантычная фантазыя.
   У Піпенберзе ў прыгожыя часы года кожную нядзелю адбываецца баль. Старыя палякі зьяўляюцца ў сваіх нацыянальных строях; маладыя, як і русы, ў францускай вопратцы. Жанчыны абодвух народаў апранутыя па апошняй модзе і з надзвычайным густам. Іх манэры вытанчаныя і ладныя.

   Пасьля таго як я правёў пэўны час у Магілёве, я накіраваў свой кій далей....